Kuenea kwa teknolojia kumeleta mabadiliko makubwa katika sekta ya kodi, ambapo Tanzania imechukua hatua madhubuti kukabiliana na biashara haramu na ukwepaji wa kodi kupitia Mfumo wa Usimamizi wa Kodi Kielektroniki (ETS).

 Serikali zinatumia ubunifu wa kiteknolojia kama suluhisho la kudhibiti bidhaa haramu ambazo mara nyingi huvutia ukwepaji wa kodi ya ushuru wa bidhaa, hali inayodhoofisha uchumi na kuinyima serikali mapato muhimu.

Biashara haramu ni tatizo la kimataifa, na Tanzania haijakwepa changamoto hii. Bidhaa kama vile tumbaku, vileo, na vinywaji baridi zinatozwa ushuru wa bidhaa na huvutia wafanyabiashara haramu wanaotafuta kukwepa kodi kupitia magendo, bidhaa bandia, na kuripoti uzalishaji au mauzo kwa kiwango cha chini kuliko halisi. Mbinu hizi huinyima serikali mapato muhimu, huathiri ushindani wa haki katika soko, na kuhatarisha afya za walaji kwa kuwa wanakabiliwa na bidhaa zisizodhibitiwa.

Kwa mujibu wa takwimu kutoka Mamlaka ya Mapato Tanzania (TRA), ushuru wa bidhaa uliokusanywa katika mwaka wa fedha wa 2023/24 unachangia asilimia 12.9% ya mapato yote Tanzania Bara na asilimia 8% Zanzibar. Ushuru huu ni chanzo cha tatu kwa mapato ya juu, baada ya kodi ya makampuni (13.2%) na Kodi ya Ongezeko la Thamani (VAT), ambayo inaongoza kwa asilimia 28%.

Suluhisho la ETS katika usimamizi wa kodi

Kutokana na umuhimu wa ushuru wa bidhaa kama chanzo kikuu cha mapato, TRA ilihitaji suluhisho madhubuti la kiteknolojia. Hivyo, ilishirikiana na kampuni ya kimataifa ya SICPA kuzindua Mfumo wa Usimamizi wa Kodi Kielektroniki (ETS) mnamo mwaka 2019. Mfumo huu unasaidia kugundua, kuzuia, na kufuatilia biashara haramu kupitia teknolojia ya ufuatiliaji wa bidhaa.

Tangu kuanzishwa kwake, ETS umeleta maboresho makubwa katika ukusanyaji wa kodi. Kwa ujumla, ukusanyaji wa ushuru wa bidhaa umeongezeka kwa asilimia 81.6%, na kuongeza jumla ya TZS bilioni 2,608. Sekta ya vileo imeonyesha mafanikio makubwa, ambapo ushuru wa bidhaa umeongezeka kwa asilimia 82.9% kwa bia na asilimia 97% kwa pombe kali.

Mafanikio ya ETS katika ukusanyaji wa mapato

Mfano mzuri wa ufanisi wa ETS umeonekana katika mwaka wa fedha wa 2023/24, ambapo ongezeko kubwa la ukusanyaji wa mapato lilishuhudiwa. Kutoka TZS bilioni 1,407 zilizokusanywa kutoka kwa bidhaa zilizo na alama za ETS, TZS bilioni 1,007 zilitokana na ushuru wa bidhaa pekee, likiwa ni ongezeko la asilimia 18.1%.

Sekta ya vinywaji baridi ilishuhudia ongezeko la asilimia 43.9% katika ushuru wa bidhaa, ikionesha jinsi ETS inavyoongeza uwazi na uwajibikaji katika ukusanyaji wa kodi. Mfumo huu umefanikiwa kufuatilia uzalishaji na mauzo ya bidhaa zinazotozwa ushuru kama tumbaku, vileo, vinywaji baridi, na bidhaa za multimedia, ambazo mara nyingi huathiriwa na ukwepaji wa kodi.

Jinsi ETS Inavyofanya Kazi

Teknolojia ya ETS hutumia stempu za kidijitali zilizo na data iliyosimbwa kwa njia fiche ambazo zinaweza kuchanganuliwa na kuthibitishwa, hivyo kuzuia udanganyifu. Mfumo huu wa SICPA unaiwezesha TRA kufuatilia bidhaa hizi katika kila hatua ya mnyororo wa usambazaji, kutoka uzalishaji hadi mauzo, kuhakikisha kuwa ushuru wa bidhaa umelipwa ipasavyo.

Mbali na ushuru wa bidhaa, ETS pia imeongeza ukusanyaji wa VAT. VAT ya ziada iliyokusanywa tangu kuanzishwa kwa ETS inafikia TZS bilioni 644, ongezeko la asilimia 35.4% ikilinganishwa na viwango vya awali. Makusanyo ya VAT kwenye bia na sigara yamepanda kwa asilimia 39.2% na 26.3% mtawalia, jambo linaloashiria uwazi zaidi na ufanisi wa ETS katika usimamizi wa kodi.

Mchango wa ETS Katika Uchumi na Usalama wa Walaji

Mbali na kuimarisha ukusanyaji wa mapato, ETS imepunguza biashara ya magendo na bidhaa bandia, ambazo zinaweza kuwa na madhara kwa walaji. Mfumo huu unazuia udanganyifu kwa kutoa stempu za ushuru za kidijitali zenye usimbaji fiche wa kipekee kwa kila bidhaa, jambo linalofanya kughushi kuwa jambo lisilowezekana.

Jaribio lolote la kughushi au kubadilisha stempu hizo hugunduliwa mara moja na mamlaka husika, hivyo kuimarisha uwajibikaji. Pia, walaji wanaweza kuchanganua msimbo maalum kwenye bidhaa ili kuthibitisha uhalali wake na kufuatilia safari yake kutoka kwa mtengenezaji hadi kwa muuzaji, hivyo kuongeza uaminifu wa bidhaa sokoni.

Mfumo wa ETS umeleta mapinduzi katika ukusanyaji wa kodi nchini Tanzania, ukiongeza mapato ya serikali kwa zaidi ya asilimia 70%. Mafanikio haya yanatokana na matumizi ya teknolojia madhubuti ya ufuatiliaji wa bidhaa, ambayo imewezesha TRA kuimarisha uwazi, kupambana na biashara haramu, na kuongeza mapato ya taifa.

Mafanikio haya yanaifanya Tanzania kuwa mfano bora wa jinsi teknolojia inavyoweza kuimarisha usimamizi wa kodi na kukuza uchumi. Serikali zinazokumbatia teknolojia hizi zitakuwa na uwezo bora wa kushughulikia changamoto za kesho na kuendelea kuimarisha maendeleo ya kiuchumi.